Kronika bractwa pogrzebowego Chewra Kadisza z Czempinia
Dzisiejszy wpis został zredagowany przez niezwykle dobrze zapowiadającego się naukowca z naszej Małej Ojczyzny – Mikołaja Wojciechowskiego.
W dniu Wszystkich Świętych przypomnimy o nieistniejącym już cmentarzu żydowskim mieszczącym się w naszym mieście. Ostatni pochówek na tym właśnie cmentarzu miał miejsce w październiku 1936 roku, czyli dokładnie 83 lata temu. Ostatnim pochowanym był Louis (Ludwig) Ledermann 72 l.
W związku z obchodzonym dzisiaj dniem Wszystkich Świętych, ważnym momentem refleksji i pamięci o osobach zmarłych, pragnę przybliżyć kilka ciekawostek o tym, w jaki sposób ludność żydowska dbała o pamięć swoich bliskich. Niniejszy komunikat jest niewielkim fragmentem badań obejmujących żydowskie bractwa dobroczynności, które istniały w dawnych gminach żydowskich, w tym również w Czempiniu.
W judaizmie okres żałoby obejmował trzy etapy:
1) po śmierci następował siedmiodniowy okres (hebr. sziwa), kiedy najbliższa rodzina siedzi w domu i przyjmuje osoby, składające kondolencje i przynoszące jedzenie;
2) okres trzydziestu dni od pogrzebu (hebr. szloszim), nazywany „mniejszą żałobą”;
3) roczny okres (jid. jorcajt) – zależnie od regionu liczony od daty śmierci lub daty pogrzebu. Czasami pierwszy jorcajt przypada w rocznicę pogrzebu, a następny już w rocznicę śmierci. Jego przestrzeganie jest jednym z podstawowych funkcji bractwa pogrzebowego Chewra Kadisza (hebr. חברה קדישה ) – jaka była jego rola oraz na podstawie jakich źródeł czerpiemy wiedzę na jego temat?
W epoce nowożytnej w gminach żydowskich działały specjalne stowarzyszenia: konfraternie zawodowe – odpowiedniki chrześcijańskich cechów rzemieślniczych – oraz zgromadzenia, dla których kluczowym czynnikiem był aspekt pobożnościowy – w tym przypadku stosuje się nazwę bractwo. W przypadku tradycji żydowskiej wydaje się jednak, że taki podział jest mylący. Weryfikacja tezy o wzajemnym podobieństwie między cechami a bractwami żydowskimi będzie istotną dalszych prac badawczych.
Jednym z funkcjonujących w kahałach (hebr. קהילה – gmina żydowska) rodzajem bractwa o charakterze pobożnościowym było wspomniane wyżej bractwo pogrzebowe Chewra Kadisza, często nazywane również bractwem dobroczynnym. Tego typu stowarzyszenia istniały we wszystkich większych gminach dawnej Rzeczypospolitej w okresie staropolskim oraz swoją działalność kontynuowały w okresie XIX wieku. Do obowiązków bractwa pogrzebowego należało m. in. właściwe przygotowanie pogrzebu, odprawienie przy grobie zmarłego specjalnej modlitwy (hebr. kadisz) oraz pomoc rodzinie zmarłej osoby. Informację na temat funkcjonowania bractw dobroczynności czerpiemy na podstawie rękopiśmiennych ksiąg gminnych – tzw. pinkasów (hebr. פנקס ). Posiadały one charakter czystopisów, obejmujących wewnętrzne sprawy kahałów – organizację, wybory urzędników gminnych, rozchody i dochody kahału, sprawy sporne między Żydami i nieżydowskim otoczeniem. Są to źródła o wielkiej wadze i ogromnej wartości badawczej. Większe gminy prowadziły jednocześnie kilka pinkasów. W przypadku mniejszych kahałów, ich liczba była niewielka. Żydowskie cechy i bractwa również posiadały niezależne księgi – w tym miejscu należy podkreślić ważny element komparatystyki źródłowej. Niekiedy jedna księga gminna wspomina
o innej, już nieistniejącej, ponieważ jej fragmenty zostały skopiowane i przepisane. Za idealny przykład niech posłuży wpis pochodzący z pinkasu gminy żydowskiej w Kórniku, w którym zanotowano o odbywającym się w Czempiniu synodzie żydowskim w 1726 r. Tak ważna poszlaka jest kluczowa, a przypadku utraty głównego pinkasu kahału czempińskiego, powyższe wzmianki pozwolą na dokonanie kompilacji materiałów i w jakimś stopniu odtworzeniu dawnej księgi gminnej. W jakim stopniu – odpowiedź na to pytanie jest zapisana w różnych materiałach archiwalnych.
W przypadku wielkopolskich gmin żydowskich pinkasy bractwa pogrzebowego Chewra Kadisza zachowały się dla Poznania, Swarzędza, Krotoszyna oraz Czempinia. Często bractwo prowadziło dwie księgi: pinkas główny – zawierający wszelkie kwestie organizacyjne – oraz spis wszystkich zmarłych (tzw. Maskir Buch – rejestr dusz). W przypadku kahału czempińskiego posiadamy ten drugi rodzaj źródeł.
Pinkas czempińskiego bractwa Chewra Kadisza przechowywany jest w archiwum we Frankfurcie (Staadtarchiv Frankfurt Oder) – serdeczne podziękowania dla Starszy Czempiniak , za zwrócenie mojej uwagi na to cenne źródło. Zawarte w księdze wpisy obejmują lata 1791–1892. Warto ponownie nadmienić, że księga bractwa pogrzebowego może zostać zestawiona z innymi wartościowymi źródłami jakimi są zachowane akta metrykalne – dla okresu Księstwa Warszawskiego (lata 1808–1810) oraz późniejsze dokumenty Urzędu Stanu Cywilnego, wprowadzone przez władze pruskie w 1874 r. Wstępna analiza obydwu typu źródeł oraz ich wzajemne zestawienie ukazało wiele nieścisłości w podawanych informacjach.
Księgi wszystkich instytucji żydowskich w przeważającej większości sporządzone były w języku hebrajskim. Dość często spotykane są również wpisy w języku jidysz oraz rzadziej stosowane polskie zapiski – takowe pojawią się w momencie, w którym pisarz (hebr. ספר – sofer) nie znał hebrajskiego odpowiednika. Wówczas zapisywał polskie słowo literami alfabetu hebrajskiego. Trudności w pracy nad pinkasami przysparzają liczne abrewiacje, skróty tytułów i imion. Możemy spotkać pisarza, który prowadził księgę wspaniałym i czytelnym pismem kursywnym oraz takiego, który był zupełnym przeciwieństwem [doskonale to widać na przykładowej karcie]. Wpisy datowane są za pomocą kalendarza hebrajskiego, często zapisane w formie ligatury.
Pinkas czempińskiego bractwa pogrzebowego Chewra Kadisza dostarcza wielu interesujących wiadomości oraz prezentuje wachlarz rozmaitych zastosowań badawczych. Z pewnością stanowi on podstawowe źródło dla genealogów – poznajemy koligacje rodzinne, imiona osób biorących udział w pochówku, funkcję sprawowaną w samej społeczności oraz
częstokroć pełniony zawód. Ten ostatni element jest istotny dla rozpoznania struktury zawodowej Żydów w danym mieście. Księga czempińska przekazuje również informację o osobach pochodzących z innych gmin żydowskich, które zostały pochowane na czempińskim cmentarzu. Taka sytuacja miała miejsce w momencie, kiedy mniejsze gminy, nieposiadające własnej synagogi oraz cmentarza (tzw. przykahaliki/gminy filialne), podlegały gminie większej (tzw. gminie macierzystej). Kahał w Czempiniu spełniał funkcję gminy nadrzędnej. Wypisy z pinkasu Chewry Kadiszy wymieniają obywateli pochowanych na czempińskim cmentarzu,
pochodzących z różnych gmin: Mosiny, Kościana, Stęszewa, a nawet Wolsztyna czy Kalisza.
Poniżej prezentuję edycję źródłową wybranych fragmentów pinkasu bractwa pogrzebowego w Czempiniu. Starałem się w jak najbardziej zbliżony sposób przetłumaczyć oryginał tekstu hebrajskiego. Tekst pinkasu został wzbogacony o moje własne przypisy, które pozwalają na lepsze zrozumienie opisywanych rzeczy.
EDYCJA FRAGMENTÓW PINKASU BRACTWA POGRZEBOWEGO CHEWRA KADISZA Z CZEMPINIA
k. 4
[oryginał hebrajski]:
אשר בן מייאר נפטר ליל ד׳׳ ר׳׳ד כסלוו תקנו׳׳ל ונקבר למחרת חפירת הקבר ע׳׳י ר׳׳ הירש בר׳׳ל ו׳׳ר זנוויל
בר׳׳ו טהרתו ולבישתו ע׳׳י ר׳׳ ברוך חייט ו׳׳ר וואלף בר׳׳ ז ותנצב׳׳ה אמן.
[tłumaczenie polskie]:
W środę w nocy 14 dnia żydowskiego miesiąca kislew 1796 roku [14.12.1796 r.] zmarł Aszer, syn pana Meyera, został pochowany i złożony do grobu przez pana Hirsza, syna pana L. i przez pana Zenwila, syna pana W., obmyty rytualnie i złożony [do trumny – przypis własny] przez Barucha krawca i pana Wolfa, syna pana Z. Niech dusza jego dobrze będzie zamknięta w woreczku życia [błogosławieństwo dla zmarłych, oparte na wersecie z pierwszej księgi Samuela (25:29) – przyp. własny]
k. 4
[oryginał hebrajski]:
הילד אברהם בן מו׳׳ץ דוד מנ׳׳ו נפטר ליל רביעי ך׳׳ח תשרי תקנח׳׳לֹ תקבר ביום חפירת הקבר ע׳׳י ר׳׳ זונוויל
בר׳׳ז ושלום עלינו ועל ב׳׳ש ישראל אמן.
[tłumaczenie polskie]:
W środę w nocy 28 tiszri 1798 roku [8.10.1798 r.] zmarł chłopiec o imieniu Abraham, syn nauczyciela sprawiedliwości Dawida, naszego nauczyciela i naszego Rabina [chodzi tutaj o rabina Dawida ben Mordechaja Jehudy Leiba, który na początku XIX wieku widnieje w księdze innego czempińskiego bractwa dobroczynności – pinkasie bractwa Ner Tamid „Wiecznej Lampy” – jako miejscowy rabin – przyp. własny], pochowany w dniu [w ciągu następnego dnia – przyp. własny] i złożony do grobu przez pana Zenwila, syna pana Z. Niech spoczywa w pokoju w dobrej sławie Izraela. Amen.
k. 4
[oryginał hebrajski]:
אפרים פישל ב׳׳ר מרדכי קרחשנר מסדעשאווי נפטר שבת קודש ך׳׳ח שבת תקנט׳׳ל בעמר הנ׳׳ לֹ פ)ס( ח ביום
א׳׳ ער׳׳ח שבת ונקבר כו ביום חפירת הקבר בשלחות אמן.
[tłumaczenie polskie]:
W święty Szabat dnia 28 w niedzielę w przededniu nowiu księżyca w szabat święta Pesach 1799 roku [21.04.1799 r.], zmarł Efraim Fiszel, syn pana Mordechaja kuśnierza ze Sdeszawi [Stęszew – przyp. własny], pochowany w tym samym dniu, złożony do grobu i odprawiono modlitwę Slichot [modlitwa pokutna] przez Mosze Kaca. W dobrym imieniu Izraela. Amen.
k. 17
[oryginał hebrajski]:
ר׳׳ יוסף בן ר׳׳ גבריאל נפטר בליל ג׳׳ ונשבר למחרתו ביום ד׳׳ י׳׳ט תקסח חפירת הקבר ע׳׳י ר׳׳ שואל בר׳׳ג
ו׳׳ר הירש בר׳׳א ו׳׳ר זנוויל בר׳׳ו ו׳׳ר אברהם בר׳׳ה טהרת ולבישתו ע׳׳י ר׳׳ שמואל בר׳׳א ומו׳׳ה ראפל )ה(ר׳׳ר ו׳׳ר
וואלף ע׳׳י ו׳׳ר ישראל בר׳׳י ויאמר למלאת הרף ידך מעלונו אמן.
[tłumaczenie polskie]:
We wtorek w nocy zmarł pan Josef, syn pana Gabriela i został pochowany nazajutrz w środę 19 [nie podano miesiąca, ale pogrzeb musiał mieć miejsce w żydowskim miesiącu Adar lub Nisan, ponieważ poprzedzający w pinkasie wpis został dokonany w Adarze, a kolejny w Nisanie. Są to miesiące następujące po sobie – przyp. własny] 1808 roku, złożony do grobu przez pana Szoela, syna pana B oraz przez pana Hirsza, syna pana A oraz pana Zenwila, syna pana W oraz przez pana Abraham, syna pana H, obmyty rytualnie i złożony [do trumny – przyp. własny] przez Samuela, syna pana A. oraz przez Naszego nauczyciela, Rabina, Rafaela, Rabina [chodzi tutaj o Rafaela Benzyana, który w źródłach jest określany tytułem parnasa (hebr. (פרנס – starszego synagogi. Parnasi stali na czele gminy żydowskiej, kierowali kahałem na zewnątrz oraz jako jedyni byli odpowiedzialni za nią przed władzą zwierzchnią. W okresie schyłkowym okresu staropolskiego oraz początkowych latach XIX wieku, mniejsze kahały często nie posiadały rabinów, lecz parnasów, którzy byli obeznani w prawie żydowskim i przykazaniach Tory – przyp. własny] oraz przez pana Wolffa, syna pana D. i przez pana Israela, syna pana J.
Odszedł do wieczności, a jego zalety niech górują. Amen.
